नत्र स्थिरीकरण करणारी जीवाणू खते
Share
नत्र (Nitrogen) स्थिरीकरण करणारी जीवाणू खते
नत्र स्थिरीकरण करणारी जीवाणू खते जमिनीत नैसर्गिकरित्या नायट्रोजन स्थिर करतात आणि पिकांना आवश्यक असलेले नायट्रोजन उपलब्ध करून देतात. हे जीवाणू हवेत उपलब्ध असलेला नायट्रोजन (N₂) वनस्पतींना उपयोगी असलेल्या अमोनिया (NH₃) किंवा नायट्रेट (NO₃⁻) स्वरूपात रूपांतरित करतात.
१. मुक्तजीविता नत्र स्थिरीकरण करणारी जीवाणू खते (Free-living Nitrogen Fixing Bacteria)
हे जीवाणू स्वतंत्रपणे जमिनीत राहून नत्र स्थिरीकरण करतात.
🔹 अझोटोबॅक्टर (Azotobacter)
- मुख्यतः गहू, भात, मका, भाजीपाला व इतर पिकांसाठी उपयुक्त.
- नायट्रोजन स्थिरीकरणासोबतच ही जीवाणू वनस्पतींच्या मुळांची वाढ सुधारतात.
🔹 अझोस्पिरिलम (Azospirillum)
- तृणधान्य पिकांसाठी (गहू, मका, ज्वारी, बाजरी, ऊस) उपयुक्त.
- मुळांच्या वाढीस मदत करणारे हार्मोन्स तयार करते.
🔹 क्लोस्ट्रीडियम (Clostridium)
- अनाॲरोबिक (ऑक्सिजनशिवाय वाढणारे) जीवाणू, जे शेतीत नत्र स्थिरीकरण करतात.
🔹 बेइजेरिंकीया (Beijerinckia)
- उष्णकटिबंधीय आणि आर्द्र हवामानात चांगले कार्य करणारे जीवाणू.
२. सहजीवी नत्र स्थिरीकरण करणारी जीवाणू खते (Symbiotic Nitrogen Fixing Bacteria)
हे जीवाणू वनस्पतींच्या मुळांशी संलग्न राहून सहजीवन पद्धतीने नायट्रोजन स्थिर करतात.
🔹 रायझोबियम (Rhizobium)
- कडधान्य पिकांसाठी (उदा. तूर, हरभरा, मूग, उडीद, सोयाबीन) अत्यंत उपयुक्त.
- या जीवाणूंच्या गाठी मुळांवर तयार होतात आणि नत्र स्थिरीकरण करतात.
🔹 फ्रँकिया (Frankia)
- काही झुडपी वनस्पतींमध्ये (उदा. ॲल्नस, कॅसुआरिना) सहजीवी नत्र स्थिरीकरण करते.
३. नीलहरित शेवाळ (Cyanobacteria / Blue-Green Algae - BGA)
हे जलाशयांमध्ये किंवा भाताच्या शेतात नैसर्गिकरित्या नत्र स्थिरीकरण करतात.
🔹 नॉस्टॉक (Nostoc) आणि ॲनाबीना (Anabaena)
- भाताच्या शेतात विशेषतः उपयोगी.
- जमिनीत सेंद्रिय पदार्थ वाढवण्यास मदत करतात.
🔹 टॉलीपोट्रिक्स (Tolypothrix) आणि ऑस्सीलेटरिया (Oscillatoria)
- पाणथळ जमिनीत नत्र स्थिरीकरणास मदत करतात.
🌱 फायदे:
✔ नायट्रोजनयुक्त रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी होते.
✔ मातीची सुपीकता वाढते.
✔ जमिनीतील सूक्ष्मजीव साखळी सुधारते.
✔ पिकांच्या उत्पादनात वाढ होते.
✔ पर्यावरणपूरक आणि शाश्वत शेतीसाठी उपयुक्त.
✨ निष्कर्ष:
नत्र स्थिरीकरण करणारी जीवाणू खते नैसर्गिकरित्या नायट्रोजन प्रदान करतात आणि शेतीला अधिक टिकाऊ बनवतात. जैविक शेतीसाठी आणि उत्पादनवाढीसाठी ही खते अत्यंत उपयुक्त आहेत.
✅ नैसर्गिक शेती – समृद्ध माती, भरघोस उत्पादन! 🌱🚜